Prawo do bezpiecznych i higienicznych warunków pracy zostało zagwarantowane przez art. 66 ust. 1 Konstytucji RP. Jak dowiadujemy się z tego przepisu, sposób realizacji tego prawa oraz obowiązków pracodawcy określa ustawa – ustawa z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, w dziale dziesiątym zatytułowanym „Bezpieczeństwo i higiena pracy”. Zasada bezpiecznych i higienicznych warunków pracy skierowana jest do wszystkich pracodawców i zawiera nakaz zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy przy odpowiednim wykorzystaniu osiągnięć nauki i techniki w celu ochrony zdrowia i życia pracowników w procesie pracy (art. 207 §2k.p.).
Charakter obowiązku zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy:
Realizacja powyższego obowiązku nie jest uzależniona od jakichkolwiek możliwości finansowych i organizacyjnych pracodawcy i powinien on zostać zrealizowany wobec wszystkich osób zatrudnionych u pracodawcy, bez uwzględniania wyjątków oraz bez względu na pracowniczą bądź niepracowniczą podstawę zatrudnienia. Obowiązek ten ciąży na pracodawcy niezależnie od sposobu spełnienia świadczeń przez pracownika. Podjęcie działań innych podmiotów w zakresie bhp nie zwalnia pracodawcy od odpowiedzialności za stan bhp w miejscu pracy. Obowiązek ten musi zostać wykonany w naturze, co oznacza, że nie ma możliwości jego wykonania zastępczego np. w postaci wypłaty równowartości nieotrzymanego świadczenia.
Z zapewnieniem bezpiecznych i higienicznych warunków pracy związane są zarówno obowiązki po stronie pracodawcy, jak również obowiązki po stronie pracownika.
Jednym z obowiązków pracodawcy w zakresie bhp jest obowiązek dotyczący środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego.
Zgodnie z art. 2376 k.p. pracodawca obowiązany jest dostarczyć pracownikowi nieodpłatnie środki ochrony indywidualnej zabezpieczające przed działaniem niebezpiecznych i szkodliwych dla zdrowia czynników występujących w środowisku pracy oraz informowania go o sposobach posługiwania się tymi środkami.
Obowiązek pracodawcy w zakresie dostarczenia pracownikowi nieodpłatnie odzieży i obuwia roboczego, spełniających wymagania określone w Polskich Normach aktualizuje się, gdy:
- odzież własna pracownika może ulec zniszczeniu lub znacznemu zabrudzeniu;
- ze względu na wymagania technologiczne, sanitarne lub bezpieczeństwa i higieny pracy.
Ponadto pracodawca może ustalić stanowiska, na których dopuszcza się używanie przez pracowników, za ich zgodą, własnej odzieży i obuwia roboczego, spełniających wymagania bezpieczeństwa higieny pracy. Wówczas pracownikowi używającemu własnej odzieży i obuwia roboczego, pracodawca wypłaca ekwiwalent pieniężny w wysokości uwzględniającej ich aktualne ceny. Niemniej jednak regulacja dotycząca możliwości dopuszczenia używania własnej odzieży i obuwia roboczego, nie dotyczy m.in. stanowisk, na których wykonywane są prace powodujące intensywne brudzenie lub skażenie odzieży i obuwia roboczego środkami chemicznymi lub promieniotwórczymi albo materiałami biologicznie zakaźnymi, a zatem nie dotyczy zawodu lekarza.
Kolejnym obowiązkiem pracodawcy dotyczącym środków ochrony indywidualnej jest zakaz dopuszczenia pracownika do pracy bez środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, przewidzianych do stosowania na danym stanowisku pracy.
Co więcej, na pracodawcy ciąży obowiązek zapewnienia, aby stosowane środki ochrony indywidualnej oraz odzież i obuwie robocze posiadały właściwości ochronne i użytkowe, oraz obowiązek zapewnienia ich prania, konserwacji, napraw, odpylania i odkażania.
Niemniej jednak czynności z zakresu prania odzieży roboczej może wykonywać sam pracownik, gdy pracodawca nie może zapewnić prania odzieży roboczej. W takim wypadku pracownikowi przysługuje od pracodawcy ekwiwalent pieniężny w wysokości kosztów poniesionych przez pracownika.
W przypadku, gdy w wyniku stosowania w procesie pracy środki ochrony indywidualnej, odzież i obuwie robocze uległy skażeniu środkami chemicznymi lub promieniotwórczymi albo materiałami biologicznie zakaźnymi, powinny one być przechowywane w miejscu wyznaczonym przez pracodawcę. W takim wypadku powiedzenie pracownikowi prania, konserwacji, odplamiania i odkażania ww. przedmiotów jest niedopuszczalne.
Natomiast do obowiązków pracowników związanych z bhp należy:
- przestrzegania przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy;
- znajomości przepisów i zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, brania udziału w szkoleniu i instruktażu z tego zakresu oraz poddawania się wymaganym egzaminom sprawdzającym;
- wykonywania pracy w sposób zgodny z przepisami i zasadami bezpieczeństwa i higieny pracy oraz stosowania się do wydawanych w tym zakresie poleceń i wskazówek przełożonych;
- dbania o należyty stan maszyn, urządzeń, narzędzi i sprzętu oraz o porządek i ład w miejscu pracy;
- stosowania środków ochrony zbiorowej, a także używania przydzielonych środków ochrony indywidualnej oraz odzieży i obuwia roboczego, zgodnie z ich przeznaczeniem;
A co jeśli warunki pracy nie odpowiadają przepisom bezpieczeństwa i higieny pracy
i stwarzają bezpośrednie zagrożenia dla zdrowia lub życia pracownika albo gdy wykonywana przez niego praca grozi takim niebezpieczeństwem innym osobom?
- Pracownik ma prawo powstrzymać się od wykonywania pracy, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego;
- Pracownik ma prawo oddalić się z miejsca zagrożenia, zawiadamiając o tym niezwłocznie przełożonego, jeżeli powstrzymanie się od wykonywania pracy nie usuwa zagrożenia.
Co więcej, pracownik nie może ponosić jakichkolwiek niekorzystnych dla niego konsekwencji z powodu powstrzymania się od pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia. Jednocześnie za czas powstrzymania się od wykonywania pracy lub oddalenia się z miejsca zagrożenia pracownik zachowuje prawo do wynagrodzenia.
Niemniej jednak należy mieć na uwadze, iż zgodnie z art. 210 §5 k.p. powyższe uprawnienia nie przysługują pracownikom, których obowiązkiem pracowniczym jest ratowanie życia ludzkiego lub mienia.
Zgodnie z wyrokiem Sądu Najwyższego z dnia 15 maja 2001 r., sygn. akt II UKN 395/00, praca szpitalnego personelu medycznego odbywa się z natury rzeczy w warunkach bezpośredniego zagrożenia dla zdrowia czy nawet życia ludzkiego. Obowiązkiem pracowniczym tych osób jest ratowanie zdrowia lub życia pacjentów, więc personel lekarsko-pielęgniarski nie korzysta z przysługującego ogółowi zatrudnionych uprawnienia do powstrzymania się od wykonywania pracy niebezpiecznej ( art. 210 §5 w związku z art. 210 §1 k.p.). Niejako w zamian musi na szpitalu jako na pracodawcy spoczywać zwiększone ryzyko odpowiedzialności za ewentualne zakażenie personelu medycznego.
Odpowiedzialność wykroczeniowa oraz odpowiedzialność karna.
Odpowiedzialność pracodawcy w zakresie zapewnienia bezpiecznych i higienicznych warunków pracy ma charakter zarówno wykroczeniowy, jak i karny.
Wobec tego, na podstawie art. 283 §1 k.p. kto będąc odpowiedzialnym za stan bezpieczeństwa i higieny pracy albo kierując pracownikiem lub innymi osobami fizycznymi, nie przestrzega przepisów lub zasad bezpieczeństwa i higieny pracy, podlega karze grzywny od 1.000 zł do 30.000 zł.
Natomiast zgodnie z art. 220 §1 k.k. kto, będąc odpowiedziany za bezpieczeństwo i higienę pracy, nie dopełnia wynikającego stąd obowiązku i przez to naraża pracownika na bezpośrednie niebezpieczeństwo utraty życia albo ciężkiego uszczerbku na zdrowiu, podlega karze pozbawienia wolności do lat 3. Sprawca który działa nieumyślnie, podlega grzywnie, karze ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do roku (art. 220 §2 k.k.). Tymczasem w przypadku dobrowolnego uchylenia grożącego niebezpieczeństwa, sprawca nie podlega karze (art. 220 §3 k.k.).